حریم خصوصی و مسئولیت مدنی ناشی از نقض آن
مقدمه
انسان موجودی اجتماعی بوده و همواره علاقه مند به زندگی در میان هم نوعان خود است، لازمه این زیست اجتماعی احترام به حقوق و آزادی های سایرین است. در واقع تامین آزادی ها و آسایش شخصی با احترام به حریم خصوصی انسان امکان پذیر خواهد بود. حق حریم خصوصی حقی است که دولت و دیگر اشخاص را از دخالت و تعرض به حریم خصوصی افراد باز می دارد. این حق به عنوان یک حق شخصی طیف بسیار گسترده ای از حقوق مربوط به استقلال را در بر می گیرد. در جامعه پیشرفته امروزی با وجود برخورداری از ابزار های پیشرفته و راحت تر شدن زندگی متاسفانه در برخی موارد به دلیل استفاده نامناسب از این ابزارها تجاوز به حریم خصوصی افراد راحت تر شده است. بنابراین شایسته است که دولت با قانون گذاری های مناسب این حق افراد را مورد حمایت قرار دهد و نقض کننده این حریم را مسئول بداند و وی را ملزم به جبران خسارت وارده بداند.
در این سلسله از یادداشت ها بر آنیم که ابتدا مفهوم حریم خصوصی را مختصرا شرح دهیم و قوانین ایران را در این زمینه مورد بررسی قرار داده و در ادامه مباحث راجع به مسئولیت مدنی نقض حریم خصوصی را مورد مطالعه و پژوهش قرار می دهیم. بر همین اساس در این یادداشت به تعریف حریم خصوصی پرداخته و قلمرو آن را مشخص می کنیم و سپس به برشمردن انواع حریم خصوصی خواهیم پرداخت.
تعریف حریم خصوصی
تعريف حريم خصوصي بطور وسيعی ارتباط با شرايط محيطی و زمينهای موجود دارد. در اسناد بينالمللي و قوانين مختلف تعاريف متفاوتی از حريم خصوصی ارائه شده است:
حريم خصوصي ترسيم خط و مرزي است كه جامعه ميتواند وارد امور شخص شود. حريم خصوصي، قلمروي از زندگي شخصي است كه انسان نوعي و متعارف با درك نيازهاي جامعه در هيچ وضعيتي تجاوز به آن را مجاز نميداند. مالكيت افراد به شرافت و حيثيت خود مهمترين هدف حريم خصوصي محسوب مي شود. حريم خصوصي محدودهاي است شامل اعمال و رفتار و انديشههاي مشخص معين كه آن شخص آنها را افشا نكرده است و مايل نيست افشا شوند. در واقع حريم خصوصي گنجينة راز كار و رفتار و انديشه دروني شخص است. ملك خصوصي، منزل، محل كار، اطلاعات شخصي، ارتباطات خصوصي، پوشاك و لوازم شخصي از مصاديق حريم خصوصياند.
حريم خصوصي حداقل به دو معنا قابل تصور بوده و بكار مي رود
در معناي اول اين اصطلاح به مفهوم حوزه اي خصوصي و تعرض ناپذير از حيات فردي انسان است. در معناي دوم كه البته مبتني بر مسامحه در تعبير نيز ميباشد اين اصطلاح به معني حق افراد در مصون از تعرض بودن حريم خصوصي به مفهوم اول، بوده و مي توان آن را حق بهره مندي از حريم خصوصي نيز ناميد، كه البته براي رعايت اختصار، اصطلاح حريم خصوصي بيشتر در همين معني اخير بكار مي رود.
در مجموع می توان گفت كه عنصر اساسي حريم خصوصي همانا اختيار و آزادي انسانها در تصميم گيري در خصوص ميزان وقوف و مداخله سايرين نسبت به زندگي شخصي ايشان است. هركس اصولا و بنا بر مباني كه مورد بررسي قرار خواهيم داد، اين حق را دارد كه خود در خصوص اينكه ديگران تا چه ميزان در خصوص زندگي شخصي او بدانند و يا در آن وارد شوند تصميم بگيرد و در صورت عدم تمايل، ايشان را منع كند. لازم به ذکر است حريم خصوصي متشكل از سه ركن محرمانگي،گمنامي و تنهايي است.
قلمرو حریم خصوصی
شايد بتوانيم حريم خصوصي را به وسيله سه دايره متحد المركز در نظر بگيريم كه مركز مشترك آنها سوژه است و محيط پيرامون، در اطراف شخص، دور يا نزديك به وي وجود دارد. اولين دايره (= خود) كه روشنتر از همه است عبارت از مطلق وجود و مبتداي شخصيت وي است مثل عقايد، تفكرات، و ارزشهايي كه به آنها اعتقاد دارد. دومين دايره كه يقيناً دايرهاي وسيع است بر دو محيط پخش ميشود از خصوصيات بيروني شخصيت وي به زندگي اجتماعي نخستين وي كه به هر حال شامل ساير اشخاص است كه در وهله اول شامل خانواده و دوستان وي مي شود. اين حريمي [خصوصي] است كه شايسته يك حمايت قاطع است. چون اين منطقه بيش از همه شكننده و اغلب وسيلهاي است براي نفوذ بيگانه. سومين دايره (يا دومين حلقه) محدودهاي كه كمتر علامتگذاري شده، جلوه بيروني زندگي خصوصي است. اين منطقه شامل روابطي است كه سوژه در پيشبرد زندگي خصوصياش در اولين و دومين دايره لازم است تا با اشخاصي كه به آنها تعلق ندارد حداقل نه به طور مستقيم محصور شود. در نتيجه، اجراي حقوق مربوطه به حريم خصوصي وي ممكن است او را در مكانهاي عمومي ظاهر سازد. در اين وضعيت، حضور وي در اين مكانها، فعاليتي كه وي دارد، تصوير و قيافه وي و همة اينها كه متعلق زندگي خصوصي وي است در خارج از دايره دوم ظاهر ميشود، حريم خصوصي در اينجا ناپديد نميشود (حداقل نه همه آن). در اين دايرهي سوم، ما با عناصري از حريم خصوصي روبرو ميشويم كه در مكانهاي عمومي ظاهر شده است و شايسته حمايت حريم خصوصي است. در نتیجه، حريم خصوصي داراي دو بعد است: اولين بعد از شخص و محيط اجتماعي بلافاصله وي ساخته شده است. اين بعد به طور قاطع و صريح زندگي شخصيتي درون انسان و خواهان انزوا و شايسته دفاع عليه مداخله بيگانه است. اما هنوز نميتواند به طور كامل از بعد خارجياش تفكيك شود . دوم، ساخته اين بعد بيروني، درگير بعضي روابط عمومي به طور كلي است اما نه كاملاً عمومي، فقط تا حدي كه بتواند زندگي خصوصياش را در حد لازم با محيط بيروني سازماندهي كند. آنها فقط وسايل بيروني زندگي خصوصي است اما به طور نزديك مربوط به آن باقي ميماند. بنابراین حق حريم شخصي لازمهاش اين است كه بعد داخلي زندگي خصوصي بتواند در مجاورت و نزديك اشخاص ثالث باشد، تا وقتي كه از آنان خواسته شود يا به آنان اجازه داده شود كه وارد شوند. از طرف ديگر بعد بيروني متضمن اين است كه سايرين همهي آن چيزي را كه دانستني و ديدني بدانند، ببينند، اما از انتشار آن در بعد وسيعتر منع شده باشند مگر آن كه شخص قبول كند يا حداقل آن را تحمل كند.
انواع حریم خصوصی
حریم خصوصی را می توان در چهار حوزه مجزا ولی مرتبط مورد بررسی قرار داد:
1.حریم خصوصی ارضی
اين حوزه از حريم خصوصي در برگيرندة يكي از ابتداييترين و سنتيترين اشكال حق افراد داير بر لزوم محترم و مصون از تعرض بودن منازل مسكوني است. در باب حريم خصوصي اشخاص در منزل و اماكن تحت تصرف آنها، اختلاف نظر قابل توجه ميان اهل فن به چشم نميخورد. اين حق ريشه در حقوق اساسي افراد و همچنين حقوق بشر دارد و از فروع اصل كلي آزادي افراد در انتخاب مسكن و مصونيت از هر گونه تعرض است. مبناي اين حق آن است كه «مسكن افراد [و به تبع آن ساير اماكن مشابه] نهانترين نهانخانه ايشان بوده و اگر حقي براي افراد داير بر پوشيده نگاه داشتن ابعاد شخصي و اسرار خود، به رسميت شناخته شده است [كه چنين نيز هست] هيچ مكاني مناسبتر از مسكن براي اعمال اين حق وجود ندارد.
البته اين حق نيز همچون همه اشكال حق، تنها به عنوان اصل، پذيرفته شد. و نفوذ و اعتبار آن منافاتي با اعمال پارهاي استثناهاي خاص و قانوني ندارد. از جمله اين استثناها ميتوان به امكان تفتيش و بارزسي از قبيل اجراي حكم مقام صلاحيتدار و قضائي، بازديد محل براي مسائل مالياتي و عوارض قانوني و يا بهداشت محيط كار و مواردي چون جرم مشهود و امثال آن اشاره كرد.
2. حریم خصوصی اطلاعاتی
اين حوزه از مباحث مربوط به حريم خصوصي كه در برخي نظامهاي حقوقي تحت عنوان حمايت دادهها مورد بررسي قرار ميگيرد دربرگيرنده قواعد حاكم بر پردازش دادهها و اطلاعات مربوطه به اشخاص است. منظور از پردازش، هر گونه تحصيل، نگهداري، سازماندهي، ذخيره، هك و اصلاح، جايگزين كردن استعمال، افشاء، انتقال، انتشار و اقدامات مشابه در خصوص دادهها است. بايد دانست كه منظور از اطلاعات خصوصي در اين مبحث لزوماً اطلاعات سري داراي ماهيت محرمانه نيست بلكه هر گونه اطلاعات مربوط به اشخاص از جمله اطلاعات مربوط به علايق، سلايق و اطلاعات مربوط به منابع مالي و درآمد اطلاعات مربوط به نيازهاي شخصي، اعتقادات، خصوصيات فردي وابستگيهاي قومي نژادي، هويت فرهنگي و به طور كلي هر قسم اطلاعاتي كه بالقوه قابل استناد به ضرر شخص موضوع اطلاعات يا حداقل بهبود اشخاص ديگر باشند را شامل ميشود.
3. حریم خصوصی ارتباطی
اين جنبه از حريم خصوصي در برگيرنده حق اشخاص در امنيت و محرمانه باقي ماندن محتواي كليه اشكال و صور مراسلات و مخابرات متعلق به ايشان است. اين شق از حريم خصوصي به لحاظ قدمت و سابقه نسبي پست و مخابرات، پذيرش و تداول بيشتري نسبت به مبحث مربوط به حريم خصوصي اطلاعات دارد. البته امروزه اين حق با ظهور اشكال جديد مراسلات همچون پست الكترونيكي و ارتباطات ماهوارهاي، تلفنهاي بيسيم و امثال آن با مسائل جديدتري روبرو شده و توسعه مضاعف يافته است. از جمله مباحث قابل طرح ذيل اين عنوان علاوه بر مصون بودن نامهها و بستههاي پستي از تفتيش و بازرسي، امنيت و مصونيت مكالمات تلفني از شنود، محرمانه بودن قبوض و صورتحساب تلفن اشخاص [كه نشانگر فهرست تماسهاي آنهاست] امنيت مراسلات داخل شبكه ديجيتالي از جمله اينترنت و شبكههاي اينترنتي، همچنين درج يا عدم درج نام شخص و شماره تلفن متعلق به او در دفترچههاي راهنماي تلفن، تماسهاي تلفني ايميل هاي ناخواسته و مزاحم هستند.
4. حریم خصوصی جسمانی
اين گونه حريم خصوصي در باب حمايت از تماميت جسماني و اطلاعات مربوط به سلامتي انسان است. با توجه به اين كه وجود و تماميت جسماني هر شخص اولين و بديهيترين داشته اوست و با توجه به اين كه هر انساني در اتخاذ تصميم در اين خصوص مقدم به غير خود است هر گونه بازرسي، تفتيش بدني، انجام معاينات و آزمايشهاي پزشكي و اقدامات مشابه و همچنين افشاي اطلاعات حاصل از اين قبيل اقدامات بنابر اصل اوليه تنها با اخذ رضايت او امكانپذير است. و نقض اين حق انحصاري از نظر حقوقي ضمانآور است. به رسميت شناختن چنين حقي با توجه به اهميتي كه انسان اصولاً براي اطلاعات مربوط به خصوصيات بدني [رواني] خود قائلاند، تضمين لازم براي پاسخ، به اين ميل دروني از بين رفته و حتي سلامتي انسانها در معرض خطر قرار گرفته است.
البته همچون ساير اشكال حق و حريم خصوصي، اين حق نيز به صورت مطلق و بياستثنا است و در پارهاي موارد همچون امر قانوني و يا موارد مربوط به سلامت عمومي و نيز كشف جرائم و موارد امنيتي در چهارچوب نصوص قانوني امكان محدوديت اين حق وجود دارد.
بنابراین همانطور که ذکر شد، مفهوم حریم خصوصی مشخص کننده حد و مرز مداخله در زندگی شخص می باشد. تعریف و مشخص کردن قلمرو مفهوم گسترده ی حریم خصوصی نیز از این منظر دارای اهمیت است که مشخص می کند تا چه میزان از مداخله در زندگی افراد جامعه از جانب سایر اشخاص و یا دولت پذیرفته شده است. علاوه بر این بیان شد که حریم خصوصی ارضی، حریم خصوصی اطلاعاتی، حریم خصوصی ارتباطی و حریم خصوصی جسمانی از انواع حریم خصوصی بوده که با وجود تفاوت هایی که دارند با یدکدیگر مرتبط بوده و باید مورد توجه واقع شوند. در یادداشت آتی به بررسی حریم خصوصی در نظام حقوقی ایران خواهیم پرداخت.