همه چیز در خصوص مهریه، از تعیین تا اجرا (بخش دوم)
مقدمه
در بخش اول یادداشت مهریه که از سوی پرتال حقوقی داتیکان منتشر شد، علاوه بر تعریف مهر به چرایی تعیین آن در نکاح دائم و شرایط خاص تعیین مهریه و نیز نحوه برخورد دفاتر ازدواج اشاره کردیم. همچنین با بررسی مشخّصی به مهمترین سؤالات رایج در باب لزوم تعیین مهریه و چگونگی پرداخت آن در نکاح منقطع (عقد موقت) پاسخ دادیم. در یادداشت پیش رو برانیم تا تعریف جامعی از انواع مهریه در عرف و قانون ارائه دهیم.
انواع مهریه
اگرچه قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران صراحتا فقط از سه نوع مهریه سخن به زبان آورده که عبارت انداز: مهر المسمى، مهرالمثل و مهرالمتعه که در ادامه به بررسی هریک خواهیم پرداخت ولی بر اساس شرع اسلام و عرف موجود در آن، دو نوع دیگر نیز مهریه وجود دارد که در خصوص یکی به صورت مختصر قانون مدنی به آن اشاره کرده که تحت عنوان «مهر مفوضه» شناخته میشود ولی در هیچ جای قانون از «مهرالسنه» یا همان (مهر محمدی) سخن به میان نیامده است، در ادامه به بررسی جداگانه هرکدام از اینها خواهیم پرداخت.
1.مهرالسنه(مهر محمدی)
همانطور که ذکر شد، نه در قانون مدنی و نه در قانون حمایت از خانواده هیچ اشارهای به مهرالسنه و چگونگی آن سخن به میان نیامده است. با توجّه به اینکه قسمت عظیمی از قانون ما برگرفته شده از فقه و مذهب میباشد، برخی زوجین با پیروی از سنّت پیامبر (ص) میزان مهریه را بر اساس مهرالسنه یا همان مهر محمدی تعیین میکنند. مهرالسنه مهری است که پیامبر اسلام برای ازدواج با همسران خود و نیز دخترشان حضرت فاطمه (ع) مقرر کردند و میزان آن دویست و شصت و دو مثقال و نیم پول نقره مسکوک بوده است.
اگر چه در اسلام و قانون ما، مهریه به عنوان حقی برای زن در نظر گرفته میشود، ولی همواره بزرگان بر این تأکید میکنند که بهتر است زوجین بر اساس سنّت رسول خدا عمل کرده و مهرالسنه را به عنوان میزان مهریه خود مقرر کنند. مهرالسنه در زمان پیامبر معادل پانصد درهم نقره بوده است که به نرخ امروز 20میلیون تومان (20 عدد سکه طلا) میشود.
2.مهرالمسمی
رایجترین نوع مهریه در ایران، مهرالمسمی است. مهرالمسمی مهری است که به موجب آن زوجین پیش از ثبت عقد، بر میزان مهریه توافق میکنند و میزان آن در سند عقدنامه ذکر میشود. با این حال برای تحقق مهرالمسمی وجود اصول ذیل ضروری است: 1. مهریه باید دارای ارزش اقتصادی باشد و نمیتوان چیزی را مهر کرد که دارای هیچگونه ارزش اقتصادی نیست. 2.مهر باید قابل نقل و انتقال باشد. 3.مهریه باید مشخص و معلوم باشد. بنا بر این اصل، میزان مهریه در سند عقدنامه باید دقیق و مشخص ذکر شود. 4.مهریه باید دارای منفعت عقلانی و مشروع باشد، بنا بر این اصل نمیتوان مالی را به عنوان مهریه مقرر کرد که مشروع نیست. به عنوان مثال تعیین مشروبات الکلی به عنوان میزان مهریه درست نیست و نمیتواند به عنوان مهریه مقرر گردد.
ماده 1100 قانون مدنی در خصوص اصل 1 و 3 به صراحت ذکر میکند: «درصورتیکه مهرالمسمی مجهول باشد یا مالیت نداشته باشد یا ملک غیر باشد در صورت اول و دوم زن مستحق مهرالمثل خواهد بود و در صورت سوم مستحق مثل یا قیمت آن خواهد بود مگر اینکه صاحب مال اجازه نماید.»
3.مهرالمثل
با نگاهی اجمالی به ماده 1100 قانون مدنی میتوان فهمید که مهرالمثل زمانی تعیین میشود که مهرالمسمی حاصل نشده باشد. به زبانی گویاتر مادامی که زوجین پیش از ثبت ازدواج، میزان مهریه را مشخص نکرده باشند، مهرالمثل به عنوان مهریه در نظر گرفته میشود، البته باید به خاطر داشت که این مسأله مستلزم وجود چند شرط است:
*مهمترین شرط در به وجود آمدن مهرالمثل عدم تعیین میزان مهریه در عقدنامه و البته نزدیکی میان زوجین است.
در واقع مهرالمثل زمانی به زن تعلق میگیرد که زوجین یا میزان مهریه را در سند عقدنامه مشخص نکرده باشند و یا چنانچه میزان مهریه را مشخص کرده ولی مغایر با قانون باشد، در این شرایط اگر بین زوجین نزدیکی رخ دهد، زوجه مستحق دریافت مهرالمثل خواهد بود.
بر اساس ماده 1087 قانون مدنی: «اگر در نکاح دائم مهر ذکر نشده یا عدم مهر شرط شده باشد نکاح صحیح است و طرفین می توانند بعد از عقد مهر را به تراضی معین کنند و اگر قبل از تراضی بر مهر معین، بین آنها نزدیکی واقع شود زوجه مستحق مهرالمثل خواهد بود».
بر اساس ماده فوق، دو شرط عدم تعیین مهریه و ایجاد نزدیکی در نکاح دائم باعث میشود زوجه مستحق مهرالمثل باشد. نکته حائز اهمیت در مهرالمثل این است که در این شرایط مرد حق دخل و تصرف در تعیین میزان مهر ندارد و در این باب حال زن شرط است، در همین خصوص ماده 1091 قانون مدنی چگونگی تعیین مهرالمثل را مشخص کرده است: «براي تعیین مهرالمثل باید حال زن از حیث شرافت خانوادگی و سایر صفات و وضعیت او نسبت به اماثل واقران و اقارب و همچنین معمول محل و غیره در نظر گرفته شود.»
4.مهرالمتعه
نقطه مقابل مهرالمثل، مهرالمتعه میباشد ازین جهت که هرچند این دو در یک مسأله آن هم عدم تعیین مهر در سند عقدنامه نکاح دائم مشترک هستند ولی شرایط احقاق آن دقیقا برعکس مهرالمثل است.
مهرالمتعه زمانی به زن تعلق میگیرد که علاوه بر عدم تعیین میزان مهریه در عقدنامه، زوج قبل از نزدیکی اقدام به طلاق زوجه نماید. نکته مهم دیگر در مهرالمتعه این است که مقدار مهریهای که به زن تعلق میگیرد بسته به احوال و شرایط اقتصادی مرد دارد.
ماده 1093 قانون مدنی در خصوص مهرالمتعه بیان میدارد: «هرگاه مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی و تعیین مهر زن خود را طلاق دهد زن مستحق مهرالمتعه است و اگر بعد از آن طلاق دهد مستحق مهرالمثل خواهد بود.»
در خصوص میزان مهریه در مهرالمتعه نیز ماده 1094 همین قانون بدان اشاره کرده و حال مرد از حیث ثروتمند یا فقیر بودن ملاک قرار داده است.
5. مهر مفوضه
بر اساس ماده 1089 قانون مدنی: « ممکن است اختیار تعیین مهر به شوهر یا شخص ثالثی داده شود. در این صورت شوهر یا شخص ثالث می تواند مهر را هر قدر بخواهد معین کند ».
از مفاد این ماده این مسأله برداشت میشود که ممکن است اختیار تعیین مهر تفویض شود به زن، شوهر یا شخص یا اشخاص ثالث. به زنی که به این نحو ازدواج می کند، مفوضه میگویند.
در همین خصوص بر اساس ماده 1090 همین قانون، اگر اختیار تعیین مهریه به زن تفویض شود، وی نمیتواند بیشتر از مهرالمثل مهریه خود را تعیین نماید.
شخصی که تعیین مهر به موجب توافق زوجین به او محول شده، داور به شمار می آید . داور در تعیین مهر ممکن است یک یا چند نفر باشد و در صورت اخیر ممکن است تعیین مهر به اتفاق یا اکثریت آراء داوران انجام پذیرد و نیز ممکن است هر کدام از زن و شوهر یک داور اختصاصی تعیین کنند و داورهای اختصاصی به اتفاق شخص ثالثی را برای تعیین مهر انتخاب کنند .
با استناد به ماده ۱۰۹۲ قانون آیین دادرسی مدنی اظهار می شود که طلاق موجب زوال سمت داور نیست و اصل بر بقا ء این سمت است و مانعی برای تعیین مهر بعد از طلاق وجود ندارد و دراین صورت هر گاه رابطه برقرارشده باشد تمام مهر تعیین شده و اگرنه، نصف مهر به زن تعلق خواهد گرفت.
در پایان سخن در خصوص انواع مهریه، توجه به چند نکته حائز اهمیت است:
*بر اساس ماده 1085 قانون مدنی، زن حق دارد تا زمانی که شوهر مهریه را به وی تقدیم کند از ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع ورزد، این مسأله زمانی تحقق مییابد که مهر وی حال باشد و البته این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد شد.
*ماده 1086 نیز ذکر میکند چنانچه زوجه، پیش از آنکه تقاضای مهریه نماید با اختیار خود وظایفش در قبال شوهر را انجام دهد دیگر نمیتواند از حکم ماده 1085 استفاده کند، با این حال حق وی بر مطالبه مهریه کماکان وجود دارد.
*همچنین بر اساس ماده 1092 قانون مدنی: « هرگاه شوهر، قبل از نزدیکی، زن خود را طلاق دهد زن مستحق نصف مهر خواهد بود و اگر شوهر بیش از نصف مهر را قبلاً داده باشد حق دارد مازاد از نصف را عیناً یا مثلاً یا قیمتاً استرداد کند.»
*برای دانلود نمونه دادخواست در خصوص مهریه و طلاق اینجا کلیک کنید.