نوروز بر چه باورهایی استوار است؟
مهدی نوده
داتیکان: یادداشت پیشین از سلسله یادداشتهای نوروزی حول مفهوم و معنای نوروز در ادبیات ایران نوشته شد، در یادداشت پیش رو برانیم تا مهمترین باورهای موجود در خصوص نوروز را مورد واکاوی قرار دهیم.
در قبل از دوره ساسانی نوروز را به نوروز عام و خاص تقسیم کرده بودند. به این ترتیب که نوروز عام از لحظه تحویل سال شروع میشد و تا مدت 5 روز ادامه داشت. در نوروز عام، عامه مردم به جشن و سرور میپرداختند. نوروز خاص از روز ششم آغاز میشد و این ششمین روز فروردین بسیار مقدس بود و نوروز بزرگ نام داشت. طبق آنچه ابوریحان در التفهیم آورده است پادشاهان و امرا در پنج روز اول به دادگری مشغول بودند و بار عام میدادند و چون از این کار در پایان روز پنجم فارغ میشدند، روز ششم آغاز نوروز خاص بود که با شکوه بسیار برگزار میشد.
در دوره ساسانی، فروردین را به شش دوره پنج روزه تقسیم میکردند و هر پنج روز به یکی از طبقات شش گانهی ملوک، اشراف، خدمتگزاران ملوک، حواشی ملوک، عامه مردم و شبانان اختصاص داشت. باری در ادامه، جشنهای نوروز از ابتدای فروردین آغاز و تا پایان روز سیزدهم که مردم به طبیعت میرفتند ادامه داشت. روز سیزدهم در واقع اختتامیه جشن نوروز بود.
برخی باورها در مورد نوروز
در مورد نوروز باورهای زیادی وجود دارد. این باورها در طول تاریخ دستخوش تغییر شده و بهتر آن است که بگوییم بیشتر به آن اضافه شده است. در هر دوره و به اقتضای گفتمان حاکم، به این باورهای مقدس گونه و بعضا اسطورهای اضافه شده و تمام اینها حکایت از اهمیت این جشن ملی دارد. نوروز آنچنان با رگ و پی ایرانیان درآمیخته و به یکی از قویترین مولفههای فرهنگی ایرانیان تبدیل شده است که در هر دورهای، این عرف دیرینه و استوار، مبنای هنجار سازی و قانونگذاری برای به رسمیت شناخته شدن توسط حکومت وقت شده و همزمان مقدماتِ توجیهی دینی و فکری آن نیز مهیا میشده است. از جمله این باورها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1.نوروز روز آغاز آفرینش است: این باور در دینکرد و برهان قاطع مورد اشاره قرار گرفته و از باورهای دیرین ایرانیان است.
2.نوروز روز خلقت آدم است: به باور زرتشتیان، اولین موجود بشری که از گل ساخته شد کیومرث بود و کیومرث در نوروز آفریده شد. برخی نیز جمشید را به عنوان اولین انسان و اولین شاه جهان یاد کردهاند.
3.نوروز روز پدید آمدن روشنی است: روشنی، خورشید و نوروز درآمیختگی بسیاری با جمشید دارد، به گونهای که در برخی کتب جمشید و خورشید را یکی دانستهاند. از آنجا که نوروز جشن تجدید حیات طبیعت نیز هست و در نام جمشید، شید که به معنی درخشنده تابان است وجود دارد، سبب ایجاد این باور شده که در نوروز خورشید، جمشید و روشنی پدید آمده و طبیعت خلق شده است.
4.نوروز روز وسعت یافتن زمین است: بیرونی مینویسد: در روزگاه جمشید عده مردم روی زمین زیاد شده بود و خدا سه بار زمین را گستردهتر کرد که این در نوروز رخ داد. البته این باور متاثر از وندیداد است که به این موضوع اشاره شده است.
5.نوروز روز تجدید آیین یزدان پرستی است: این باور در اسطورههای ایرانی وجود دارد که نوروز به یادبود روزی برپا گشت که جمشید به تحکیم دین مزدایی پرداخت. نوروز بزرگترین جشن ایزدی شمرده میشود.
6.نوروز روز فروآمدن فَروَهَرها است: استاد پورداود مینویسد: فروهر در اوستا یکی از نیروهای نهانی است که پس از درگذشت انسان از تن جدا شده و به سوی مینوی میگراید. باری در نوروز برای سرکشی به خان و مان دیرین خود به زمین میآید و ده شبانه روز در زمین به سر میبرد. شاید خانه تکانی در نوروز به منظور تمیز کردن خانه برای پذیرایی از فروهرها باشد.
7.نوروز روز شادی است: در اسطوره جمشید آمده است که جمشید در نوروز به مردم فرمان داد تا به تفریح بپردازند و با موسیقی و می شادمانی کنند. داستان باربد و رهیابی او به دستگاه خسرو پرویز نیز در نوروز اتفاق افتاد.
8.نوروز روز شکر شکنی است: میگویند در نوروز بود که بر حسب اتفاق نیشکر به دست جمشید شکسته شد و شیرهای از آن جاری شد. پس جمشید از شیره آن چشید و دید شیرین است. و این اتفاق مشهور گردید و از آن شکر ساختند و در نوروز رسم شیرینی پزی و شرینی خوری متداول شد.
9.نوروز روز غلبه نیکان بر دیوان است: در نوروز بود که کیومرث ازور دیو را کشت و سام سناوذک دیو را از پای درآورد. نیز در نوروز بوده که کیخسرو افراسیاب را هلاک گردانید.
10.نوروز روز دادگری و عدالت است: گویند جمشید علما را گرد آورد و گفت آن چیست که ملک را پاینده دارد؟ گفتند عدالت و دادگری در میان خلق. پس به تخت نشست و مردم گرد او رفتند و داد خود بستدند و آن روز نوروز بود.
1.نوروز روز بنا کردن تخت جمشید است
2.نوروز روز برتخت نشستن جمشید است
3.نوروز جشن پایان خشکسالی و آغاز نعمت و فراوانی است
4.نوروز روز نگریستن کیخسرو در جام جهان بین است
5.نوروز جشن رهایی از توفان نوح است
6.نوروز روز به خلافت رسیدم حضرت علی(ع) است
7.نوروز روز یافته شدن خاتم سلیمان است
سخن از نوروز بسیار است. به اندازه تاریخی که بر آن گذشته است. باری مجال اندک است و مقام ناهمگون. لذا از گفتنیهایی چون رسومات کهنه و نو نوروزی، نوروز در ادبیات فارسی، نوروز در دربار حاکمان ایرانی، نوروز در ادیان ایرانی، نوروز در قومیت های ایرانی و ... و .... چشم میپوشیم، هدف اصلی از ذکر این یادداشت، توجه به موضوعات حول نوروز بوده که کمتر گفته شده و یادآوری ارزش تاریخی و فرهنگی این جشن ملی بوده است.