صدا و سیما چه نقشی در ایجاد یا ممانعت از فساد در جامعه دارد؟
داتیکان-فرود نودهی: صدا و سیما چه جایگاهی در توسعه فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مردم ایفا می‌کند؟ می‌توان این موضوع را بنیادی‌ترین سؤال و دغدغه مردم و مسؤلین نسبت به صدا و سیما دانست. در سالیان اخیر بحث در مورد عملکرد صدا و سیما بسیار بوده؛ غالباً صدا و سیما خود را به عنوان رسانه‌ی ملی تعبیر می‌کند این در حالی است که برخی آن را رسانه‌ی گروه یا جریان خاصی و به اصطلاح «رسانه میلی» می‌شناسند. با این حال بر اساس قانون، صدا و سیما تنها متولی قانونی پخش برنامه‌های رادیویی و تلوزیونی در ایران محسوب می‌شود و همین مهم مسؤلیت آن را چندبرابر می‌کند. این مسؤلیت تنها از منظر سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی نگریسته نمی‌شود بلکه از منظر حقوقی نیز قابل تأمل است. برای نمونه در چند روز اخیر ماجرای بدهی‌های گسترده موسسه مالی و اعتباری ثامن الحجج در اکثر رسانه‌ها منتشر شده و حتی در برخی از رسانه‌ها خبرهایی در خصوص پرداخت وام‌های کلان و هدیه‌هایی با مبالغ بالا به افرادی همچون «عین.ا» و «م.م» نیز به گوش رسید. این ماجرا آنچنان در رسانه‌ها و میان مردم پخش شد که احسان علیخانی که به نظر آقای «عین.ا» محسوب می‌شود، برای دفاع از خود دیروز عصر در برنامه «حالا خورشید» حضور یافت و مسائلی را مطرح ساخت. در اینجا هدف اصلی ما بررسی حقوقی این موضوع است که صدا و سیما به عنوان رسانه ملی چه نقشی در گسترش یا جلوگیری از فساد در کشور ایفا می‌کند؟ مگر غیر از این است که مؤسساتی مانند ثامن‌الحجج به واسطه تبلیغات گسترده در صدا و سیما به مردم معرفی می‌شوند و مردم نیز به خاطر اعتمادی که به صدا و سیما دارند، اقدام به سپرده‌گذاری در این مؤسسات می‌نمایند!؟ داتیکان در گفتگو با کامبیز نوروزی به بررسی این موضوع می‌پردازد.
نوروزی در پاسخ به این سؤال که آیا اساساً می‌توان به واسطه معرفی این مؤسسات به مردم، تقصیری را متوجه صدا و سیما ساخت، پاسخ داد؟ «اگر بخواهیم منصفانه نگاه کنیم و مستقل از امر سیاست و مستقل از مجموعه انتقادهایی که به صدا و سیما داریم، در مورد فسادهایی که در این چند ماه اخیر در موسسه ثامن الحجج اخبارش منتشر شده سخن بگوییم، من صدا و سیما را مسئول نمی‌دانم. اینکه این موسسه از طریق صدا و سیما به مردم معرفی شده و یا این موسسه اسپانسر برخی برنامه‌های صدا و سیما بوده به معنای تقصیر این مجموعه نیست. باید در نظر گرفت که مؤسسه ثامن با دریافت مجوزهای لازم از بانک مرکزی شروع به فعالیت کرده و از همان ابتدای امر هم اقدام به تخلف نکرده است. به نظر بنده مادامی که این مؤسسات از سوی بانک مرکزی مورد تأیید هستند، مانعی نیست که صدا و سیما اقدام به تبلیغ این مؤسسات نماید.»
نوروزی در ادامه به مشکل اساسی این مؤسسات اشاره کرد و در این خصوص گفت: «مشکل زمانی رخ می‌دهد که برخی از جریان‌های سیاسی از چنین مؤسساتی حمایت می‌کنند و به واسطه نفوذی که دارند مانع از نظارت دقیق بانک مرکزی و سایر نهادهای نظارتی بر آن‌ها می‌شوند. این جریان‌ها به قدری قدرتمند هستند که حتی در مقابل برخوردهای قانونی با این مؤسسات نیز مقاومت می‌کنند. به طور مثال شنیده‌ام که زمانی تعداد زیادی از نمایندگان در حمایت از این صندوق به بانک مرکزی نامه نوشتند. از این رو باید گفت حداقل در این مورد، تقصیری بر عهده صدا و سیما نیست.»
نوروزی در پاسخ به سؤال خبرنگار داتیکان که چنانچه زمزمه‌هایی در مورد وجود فساد در این مؤسسات به گوش برسد، آیا باز هم صدا و سیما می‌تواند اقدام به تبلیغ آن‌ها نماید؟ پاسخ داد: «از همین منظر هم اگر بخواهیم به مسأله نگاه کنیم، به نظر من تقصیری متوجه رادیو و تلوزین و مطبوعات نیست. در حد متعارف حرفه‌ای، رسانه باید بخشی از هزینه‌های خود را از طریق تبلیغات جبران کند. به طور مثال یک شرکت تولید کننده مواد غذایی می‌خواهد تبلیغاتش را به تلوزیون بدهد، مطابق مقررات تلوزین این شرکت باید مدارکی دال بر تاییدیه‌های بهداشتی و استانداردهای لازم به تلوزیون ارائه دهد و همین مقدار برای تلوزین کافی است و دیگر لازم نیست که بخواهد مثلا ماموران بهداشتی به محل استقرار این شرکت بفرستد و مشاهده کند که مثلا گوشت گوسفند در آن ماده غذایی استفاده می‌شود و یا ماده دیگری! حالا فرض کنیم که آن مدارک بهداشتی یا استاندارد جعلی است، اینجا تلوزین یا روزنامه‌ای که کالای آن شرکت تولید کننده را تبلیغ می‌کند مقصر نیست، در مورد ثامن الحجج هم به همین شکل. اگر تبلیغات تجاری ثامن الحجج از تلوزین پخش می‌شده، نمی‌شود از صدا و سیما به عنوان یک رسانه خورده گرفت. هرچند از دو یا سه سال گذشته اخباری مبنی بر وجود تخلفات گسترده در مؤسسه ثامن به گوش رسیده ولی همین که در مورد یک شخص حقیقی یا حقوقی مسأله‌ای مطرح می‌شود نمی‌توان وی را گناهکار دانست. نقش اصلی در این زمینه بر عهده بانک مرکزی است که باید با اعمال نظارت‌های دقیق، از کوچکترین تخلفات آگاه شود.»
این حقوقدان در ادامه به این مسأله اشاره کرد که اساساً رسانه‌ها در ایران نمی‌توانند به سادگی در جریان مبارزه با فساد اطلاع رسانی کنند. او ادامه داد: «هر رسانه‌ای که بخواهد مطلبی در مورد اطلاعات مربوط به فساد منتشر کند، باید تنش بلرزد و باید نگران باشد که چه زمانی، چه بلایی سرش می‌آورند. بسیاری از اخبار در مورد فساد در بخش‌های مختلف، مدتهاست که مطرح است و موارد زیاد دیگری نیز هست که رسانه‌ها به آن دسترسی دارند ولی نمی‌توانند منتشر کنند و زمانی که امنیت اقتصادی کشور با مخاتره مواجه می‌شود اقدام به انتشار آن می‌کنند.»
نوروزی با اشاره به این موضوع که کشف حقیقت مهمترین مسأله در مسیر مبارزه با فساد است، اظهار داشت: «مساله اصلی کشف حقیقت است. کشف حقیقت در دو جریان اتفاق می‌افتد؛ یکی رسیدگی نهادهای رسمی و قانونی است. مثلا در مورد مسائل پولی-بانکی، بانک مرکزی، وزارت اقتصاد و قوه قضائیه مهمترین نقش را در افشا و مبارزه با فساد در این حوزه ایفا می‌کنند. ولی بخش دیگر به جریان آزاد اطلاعات مربوط می‌شود. معمولا گروه‌های قدرت مانع از گردش آزاد اطلاعات مربوط به فساد می‌شوند و اینجاست که رسانه‌ها باید از مصونیت کامل برخوردار باشند تا بتوانند اخبار را منتشر کنند.»
این حقوقدان فعال حوزه رسانه در ادامه به مؤسسه ثامن الحجج اشاره کرد و در این زمینه گفت: «اخباری که امروزه از سوی ثامن در رسانه‌ها مطرح شده، مدتهاست به صورت دهان به دهان می‌چرخیده ولی منتشر نمی‌شده. بدون تردید اگر رسانه‌ها از امنیت برخورادر باشند، نقش بسیار مهمی را در مسیر مبارزه با فساد ایفا خواهند کرد. باید اذعان داشت که به واسطه عدم گردش آزاد اطلاعات درباره فساد، امکان مبارزه جدی با آن نیز با مشکل جدی مواجه است. برای تحقق این شرط باید امنیت رسانه‌ها تضمین شود. من اگر بخواهم خرده‌ای به صدا و سیما بگیرم این است که این رسانه به عنوان یک رسانه ملی می‌تواند اثرگذاری بهتری داشته باشد. صدا و سیما در جریان مبارزه با فساد منفعل و یا خطی رفتار کرده است. در مورد موضوعات مربوط به ثامن الحج من انتقادی به صدا و سیما نمی‌گیرم و اگر به طور رسمی و به شکل ثبت شده از حمایت‌های این موسسه تا کنون استفاده کرده ایرادی از این جهت بر آن وارد نیست.»
نوروزی در ادامه به ماجرای حضور احسان علیخانی در برنامه «حالا خورشید» اشاره کرد و در این زمینه گفت: «من فکر می‌کنم تلوزیون و برنامه حالا خورشد و خود آقای علیخانی قدری بی‌سلیقگی کردهاند. آقای علیخانی یک برنامه‌ساز تلوزین است که خودش برنامه را اجرا می‌کند. در گزارشی که در روزنامه شرق منتشر شد اسمی از ایشان به میان نیامد ولی در فضای مجازی این «الف عین» را به آقای علیخانی نسبت دادند. ایشان در عین آن که برنامه‌ساز تلوزین است، ولی باید مد نظر داشته باشد که تلوزین یک رسانه عمومی است. من شخصا پاسخ ابتدایی آقای علیخانی را دیدم و این واکنش را یک واکنش حرفه‌ای و اخلاقی می‌دانم. در عین حال من هیچگونه داوری در خصوص اینکه «الف.عین» احسان علیخانی است ندارم ولی پاسخ علیخانی هم از نظر حقوقی و اخلاق رسانه و هم از نظر اصول حرفه‌ای رسانه‌ای، درست و به جا بود. ولی اینکه الان تلوزیون برای یک فرد یک برنامه اختصاصی گذاشته است، یک بی‌سلیقگی است و به نظرم به نفع آقای علیخانی نیز نخواهد بود.»
نوروزی ادامه داد: «در مورد «الف. عین» دو یا سه فرض وجود دارد. یا این «الف عین»آقای علیخانی هست یا نیست. اگر نیست که بحث جداگانه‌ای است و در این زمینه قطعا تلوزین و بانک مرکزی می‌توانند نظر نهایی را اعلام کنند. اگر «الف عین» احسان علیخانی است، باز دو نکته وجود دارد؛ نکته اول این است که آقای علیخانی شخصاً گفته که این مبالغی که از موسسه ثامن گرفته برای برنامه بوده و تماماً در چارچوب قرارداد با اسپانسر و بر اساس ضوابط صدا و سیما صورت گرفته است. در این زمینه اگر صدا و سیما گزارش مستندات را منتشر کند مسأله حل خواهد شد. نکته دوم این است که اختصاص یک برنامه برای آقای علیخانی در صدا و سیمای ملی نادیده گرفتن اخلاق و اصول حرفه‌ای است و البته ایجاد تبعیض نیز محسوب می‌شود. در نظر بگیریم که کسان دیگری هم حروف اختصاری نامشان در این اخبار آمده و مردم گمانه زنی کردهاند، آیا تلوزیون برای این افراد نیز برنامه اختصاصی در نظر می‌گیرد؟ علاوه بر این در سال‌های اخیر اینگونه اتهامات علیه شخصیت‌های مختلف سیاسی، فرهنگی، هنری و اقتصادی وجود داشته، چند درصد از آن‌ها امکان دفاع از خود در برنامه تلوزیونی را داشتند؟»
نوروزی در پایان گفت: «با کمال تاسف باید بگویم که تلوزیون در مسائل سیاسی و اجتماعی بسیار تبعیض آمیز عمل کرده است. در برخی موارد تلوزیون در بردن نام کامل و دقیق افرادی که تحت تعقیب قضایی قرار گرفته‌اند طوری عمل می‌کند که انگار اتهام آن‌ها دردادگاه ثابت شده است. با این حال هیچگونه حق دفاعی نیز به این افراد نمی‌دهد ولی در جای دیگری که به دوستانشان مربوط می‌شود، رویه کاملا متفاوتی را در پیش می‌گیرند. سالهاست که صدا و سیما این رفتار تبعیض آمیز را دارد و این نوع رفتارها به نظم حقوقی کشور و همینطور به میزان اعتماد عمومی مردم نسبت به این رسانه خدشه وارد کرده است.»